ชื่อสมุนไพร : มะคําดีควาย
ชื่อเรียกอื่นๆ : ประคำดีกระบือ, ประคำดีควาย, ส้มป่อยเทศ (เชียงใหม่), มะซัก (ภาคเหนือ), มะคําดีควาย (ภาคกลาง), คำดีควาย (ภาคใต้), สะเหล่เด (กะเหรี่ยง-เชียงใหม่), ชะแซ, ซะเหล่เด, ณะแซ (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน), หลี่ชีเหมาะ (กะเหรี่ยงแดง), ลำสิเล้ง และ หมากซัก (ลั้วะ)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Sapindus emarginatus Wall.
ชื่อสามัญ : Soap Nut Tree และ Soapberry
วงศ์ : COMPOSITAE
มะคําดีควายเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางที่มักพบขึ้นทั่วไปตามป่าเบญจพรรณชื้น ป่าดิบแล้งในทุกภาคของประเทศไทย ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด โดยมีสรรพคุณโดดเด่นในเรื่องของการยำรุงผม โดยผลสามารถช่วยป้องกันผมร่วง ผมหงอกก่อนวัย แก้อาการคันหนังศีรษะ ช่วยลดความมันบนหนังศีรษะ บำรุงรากผมให้แข็งแรง สอดคล้องกับผลการทดลองด้วยการทาสารสกัดเอทานอลของผลมะคำดีควายที่ความเข้มข้นร้อยละ 2 พบว่ามีฤทธิ์ในการต้านเชื้อรา และการใช้แชมพูจากสารสกัดของผลมะคำดีควายที่ความเข้มข้น 6 มิลลิกรัมต่อมิลลิลิตร พบว่าจะช่วยทำให้เส้นผมสะอาดและช่วยลดอาการคันบนหนังศีรษะได้เป็นอย่างดี
ลักษณะสมุนไพร :
มะคําดีควายเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง เรือนยอดของต้นหนาทึบ ลำต้นมักคดงอ มีความสูงของต้นได้ประมาณ 10-30 เมตร เปลือกลำต้นเป็นสีน้ำตาลอ่อน แตกเป็นร่องลึกตามแนวยาว ใบเป็นใบประกอบแบบขนนกออกเรียงสลับกัน ลักษณะของใบย่อยเป็นรูปรีแกมรูปขอบขนาน ปลายใบมน โคนใบมน ส่วนขอบใบเรียบ แผ่นใบเรียบเป็นสีเขียว ดอกออกเป็นช่อขนาดใหญ่ โดยจะออกบริเวณปลายกิ่ง ดอกเป็นแบบแยกเพศ ดอกเป็นดอกเล็กสีขาวนวลหรือเป็นสีเหลืองอ่อนๆ โคนกลีบเชื่อมติดกัน และมีกลีบดอกประมาณ 5 กลีบ กลีบข้างนอกมีขนสั้นๆ สีน้ำตาลปนสีแดงขึ้นอยู่ประปราย ผลออกรวมกันเป็นพวง ผลย่อยมีลักษณะค่อนข้างกลม ผลสดสีเขียว ผิวผลเรียบหรืออาจมีรอยย่นที่ผลบ้าง เปลือกผลเมื่อจะเป็นสีน้ำตาลเข้มเกือบดำ ผลมีพู 3 พู และมักจะฝ่อไป 1-2 พู เนื้อในผลมีลักษณะเหนียว ใส เป็นสีน้ำตาล และมีรสหวาน ภายในผลมีเมล็ด 1 เมล็ด เมล็ดมีลักษณะกลมสีดำเป็นมัน เป็นเมล็ดที่มีเปลือกหุ้มที่แข็ง
ส่วนที่นำมาใช้ประโยชน์ : ราก, เปลือกต้น, ใบ และ ผล
สรรพคุณทางยา :
- ราก แก้หืด แก้ไอ รักษาโรคหลอดลมโป่งพอง แก้ฝีในท้อง ช่วยแก้ริดสีดวง
- เปลือกต้น แก้กระษัย แก้ไข้ แก้พิษไข้ แก้พิษร้อน แก้ฝีอักเสบ แก้ฝีหัวคว่ำ
- ใบ แก้พิษกาฬ ดับพิษกาฬ ช่วยแก้ทุราวสา
- ผล รักษาชันนะตุบนศีรษะ แก้เชื้อรา แก้รังคา ป้องกันผมร่วง ผมหงอกก่อนวัย แก้อาการคันหนังศีรษะ ช่วยลดความมันบนหนังศีรษะ บำรุงรากผมให้แข็งแรง ช่วยขจัดตัวเหา ไข่เหา รักษาโรคตัวร้อนนอนไม่หลับ นอนสะดุ้ง ผวา แก้สลบ แก้สารพัดพิษ สารพัดกาฬ แก้ไข้จับเซื่องซึม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปากเปื่อย แก้ฝีเกลื้อน แก้พิษ แก้หัด สุกใส ดับพิษทุกชนิด แก้พิษตานซาง แก้ไข้เลือดออก แก้ไข้เซื่องซึม แก้หืดหอบ บำรุงน้ำดี ช่วยแก้โรคผิวหนัง
วิธีการใช้ :
- แก้หืด แก้ไอ รักษาโรคหลอดลมโป่งพอง แก้ฝีในท้อง ช่วยแก้ริดสีดวง นำรากมาต้มกับน้ำ ดื่มรับประทาน
- แก้กระษัย แก้ไข้ แก้พิษไข้ แก้พิษร้อน แก้ฝีอักเสบ แก้ฝีหัวคว่ำ นำเปลือกต้นมาต้มกับน้ำ ดื่มรับประทาน
- แก้พิษกาฬ ดับพิษกาฬ ช่วยแก้ทุราวสา นำใบมาต้มกับน้ำ ดื่มรับประทาน
- รักษาชันนะตุบนศีรษะ แก้เชื้อรา แก้รังคา ป้องกันผมร่วง ผมหงอกก่อนวัย แก้อาการคันหนังศีรษะ ช่วยลดความมันบนหนังศีรษะ บำรุงรากผมให้แข็งแรง ช่วยขจัดตัวเหา ไข่เหา นำผลประมาณ 4-5 ผล นำมาแกะเอาแต่เนื้อ นำไปต้มกับน้ำประมาณ 1 ถ้วย แล้วใช้น้ำทาบนศีรษะที่เป็นชันนะตุวันละ 2 ครั้ง เช้าและเย็น จนกว่าจะหาย หรือจะใช้เนื้อผล 1 ผล นำมาตีกับน้ำจนเกิดเป็นฟอง แล้วใช้สระผมวันละ 1 ครั้ง จนกว่าจะหาย
- รักษาโรคตัวร้อนนอนไม่หลับ นอนสะดุ้ง ผวา แก้สลบ แก้สารพัดพิษ สารพัดกาฬ แก้ไข้จับเซื่องซึม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปากเปื่อย แก้ฝีเกลื้อน แก้พิษ แก้หัด สุกใส ดับพิษทุกชนิด แก้พิษตานซาง แก้ไข้เลือดออก แก้ไข้เซื่องซึม แก้หืดหอบ บำรุงน้ำดี ช่วยแก้โรคผิวหนัง นำผลมาต้มกับน้ำ ล้างแผล หรือนำผลมาสุมให้เป็นถ่าน ทำเป็นยากินแก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้
ถิ่นกำเนิด :
มะคําดีควายเป็นพืชที่มีถิ่นกำเนิดในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
.
